Terapia behawioralna to metoda pracy wykorzystująca zasady warunkowania sprawczego i klasycznego w celu kształtowania i modyfikacji zachowań. Opiera się na założeniu, że wszelkie niepożądane zachowania zostały wyuczone i w związku z tym mogą zostać oduczone. To co stanowi o sile tego podejścia to przekonanie, że wszystkie zachowania można zmienić. Jeśli zatem np. dziecko jest nieśmiałe, wykazuje obawy, lęki czy zachowania agresywne, to można je zmienić.

Terapia behawioralna skupia się na następujących elementach

• Zachowanie – jego przyczyna i następstwa,
• Obserwacja – skupia się na prezentowanych zachowaniach, dokładnie je opisuje a następnie za pomocą odpowiednio dobranych technik stara się je zmienić,
• „Tu i teraz” – terapia behawioralna jest ukierunkowana na rozwiązanie problemu występującego w danym momencie. W mniejszym stopniu interesuje się odległymi problemami, pragnieniami lub emocjami.

O sile tej metody stanowi przekonanie, iż nie ma zachowania, którego nie da się zmienić. Oznacza to, iż nigdy nie jesteśmy bezradni a brak oczekiwanych efektów jest jedynie efektem albo nieodpowiednio dopasowanej techniki lub jej niepoprawne wdrożenie. Co więcej terapia behawioralna zakłada, iż nie jest potrzebne wyjaśnienie przyczyny zaburzenia czy niepożądanego zachowania by podjąć i przeprowadzić skuteczną terapię (Pervin i John, 2002; Stern i Drummond, 1995).

To co stanowi o niezwykłej sile tego podejścia to nastawienie na proste i szybkie rozwiązania przynoszące trwałe efekty.

Nie ma jednego uniwersalnego sposobu na wychowywanie i postępowanie z dziećmi. Terapia behawioralna ma jednak przewagę nad wieloma innymi podejściami.

Terapia behawioralna – zalety

• Nadrzędnym celem terapii behawioralnej jest pomaganie w nabywaniu umiejętności funkcjonalnych, które rozwiną ich niezależność.
• Terapia behawioralna nastawiona jest na modyfikacje lub zmianę określonych zachowań, a nie na rozwiązywanie ukrytych konfliktów lub reorganizację osobowości. Celem interwencji nie jest zmiana osobowości, ale zachowań.
• Koncentruje się na tworzeniu takich warunków środowiskowych, które pozwolą na uwolnienie potencjału.
• Zajmuje się jasnym i przejrzystym opisem stosowanych oraz ściśle sprecyzowanych działań i procedur ukierunkowanych na wzrost pożądanych i obniżenie niepożądanych zachowań. Dzięki temu istnieje możliwość bezpośredniego pomiaru pozwalającego na obserwację różnicy jaka pojawia się na skutek interwencji.
• Procedury są precyzyjnie określone i dają się replikować (wiadomo, dlaczego coś miało miejsce i pod jakim warunkiem można spodziewać się oczekiwanego rezultatu). Procedury są dopasowane do konkretnego problemu i konkretnej osoby a ich skuteczność jest badana i potwierdzona „metodą naukową”.
• Koncentracja na zachowaniach ważnych z punktu widzenia społecznego (samodzielność, zdolność do funkcjonowania w społeczeństwie)
• Zmiany mają charakter trwały.

Atrakcyjność technik terapii behawioralnej wynika również z faktu, iż w celach wychowanych nie jest wymagana interwencja specjalisty. Mogą być stosowane z powodzeniem przez rodziców, opiekunów czy wychowawców zarówno jako stałe domowe umowy jak i jako sposób postępowania w sytuacjach awaryjnych. Ta cecha terapii behawioralnej stanowi o sile jej uniwersalności. Opracowane na założeniach behawioryzmu techniki stanowią swego rodzaju „skrzynkę z narzędziami”, której można używać z powodzeniem w wielu okolicznościach i przy różnych trudnościach wychowawczych.

Terapia behawioralna – Kiedy można samodzielnie stosować techniki terapii behawioralnej, a kiedy potrzebna jest pomoc specjalistów?

Absolutnie każde dziecko przejawia zachowanie, które są pożądane i niepożądane. Zachowania niepożądane wcale nie muszą wynikać z jakiegoś zaburzenia czy choroby, ale mogą wynikać z trudności rodzica w wyznaczaniu granic, byciu konsekwentnym czy przestrzegania zasad.

Analizując zachowanie należy o nim pomyśleć a kontekście trzech rodzajów zachowań:

• Zachowania drażniące – adekwatne do wieku zachowania, mogące budzić niepokój, np.; rozbudzone dziecko po przyjściu z przedszkola/szkoły nie ma ochoty spokojnie usiąść, tylko stale nagabuje by się z nim bawić.
• Zachowania niepożądane – nieodpowiednie do wieku i poziomu rozwoju dziecka stanowiące problem dla rodziców i innych dorosłych lub samego dziecka, np. złość i reagowanie gniewem na każdą przegraną, rzucanie się na ziemię i krzyk w sytuacji, kiedy rodzic odmawia dziecku).
• Zaburzenie – zbiór niepożądanych zachowań trwających co najmniej kilka miesięcy, które znacząco wpływają na funkcjonowanie dziecka i jego otoczenia. Określenie rodzaju zaburzenia umożliwia wdrożenie określonego algorytmu postępowania leczniczego i terapeutycznego.

W przypadku dwóch pierwszych typów zachowań samodzielna praca rodziców, opiekunów i wychowawców z dzieckiem często jest wystarczająca a tym samym nie jest wymagana specjalistyczna pomoc. Samodzielne korzystanie z metod terapii behawioralnej jest w takiej sytuacji w zupełności wystarczające (pod warunkiem poprawności ich stosowania). W trzecim przypadku niezbędne jest sięgnięcie po pomoc specjalistyczną.

Analizując zachowanie problemowe należy mieć na uwadze, iż wiele z nich stanowi tak zwane trudności rozwojowe typowe dla określonego wieku. Oczywiście wszystkie mogą zostać poddane interwencji terapeutycznej, ale należy mieć na uwadze, iż nie są to zachowania patologiczne związane z jakimś zaburzeniem lecz są związane z okresem rozwojowym dziecka.

Charakterystyczne przykłady prawidłowych zachowań rozwojowych

Emocje

• Lęk przed oddzieleniem od ważnej bliskiej osoby – do piątego roku życia.
• Skrajne następujące szybko po sobie emocje (radość, a zaraz potem gniew i płacz) – od drugiego do trzeciego roku życia.
• Negatywizmi wybuchy złości – od drugiego do trzeciego roku życia.
• Silnei długie przeżywanie emocji otoczenia – trzeci rok życia.
• Lęk przed zwierzętami – od trzeciego do czwartego roku życia.
• Lękprzedciemnością i wyimaginowanymi postaciami – od piątego do szóstego roku życia.
• Lęk z powodu śmierci i wojny,obawao swój wygląd, niepowodzenie i odrzucenie społeczne – nastolatki.

Zabawa

• Nadmierna chęć spędzania czasu przed komputerem lub telewizorem – trzeci rok życia.
• Bicie się z rówieśnikami – trzeci rok życia.
• Współpraca, dzielenie się z innymi, czekanie na swoją kolej, ale często tylko w przypadku przypomnienia o tym – trzeci rok życia.

Myślenie i wyobraźnia

• Posiadanie wyimaginowanych przyjaciół – trzeci rok życia.
• Rozmowa, tłumaczenie czegoś maskotkom i zwierzętom – czwarty rok życia.
• Bardzoliczne pytania dotyczące świata – piąty rok życia.

Trening czystości

• Sporadyczne moczenie, szczególnie nocne – do czwartego roku życia.
• Mowa– zacinanie się – 1 na 20 trzylatków.

Przed przystąpieniem do interwencji kluczowe jest rozstrzygnięcie czy zachowanie jest zachowaniem problemowym, czy normalnym dla danej sytuacji i wieku rozwojowego dziecka. W wielu sytuacjach nie ma potrzeby stosowania specjalnych metod a zwykła rozmowa czy spokojne przejście do codzienności jest w pełni wystarczające. Jeśli zachowanie stanowi względnie stały i powtarzalny wzorzec i nie jest ono związane z okresem rozwojowym, to jest to podstawa do podjęcia określonych działań ukierunkowanych na zmianę zachowania.